Po napaści Niemiec hitlerowskich na Polskę 1 września 1939 roku Litwę zalały tłumy uchodźców – ludności cywilnej oraz internowanych żołnierzy polskich. Nieco później, w październiku 1939 roku, przybyli też mieszkańcy Niemiec i Związku Sowieckiego, zmuszeni przez tamtejsze władze do opuszczenia swoich krajów.

Tamte wydarzenia były ogromnym wyzwaniem dla rządu Republiki Litewskiej, ponieważ wkrótce po odzyskaniu Wilna (10 października 1939 roku) musiano już rozwiązywać wiele problemów związanych z przyjęciem nowo przybyłych osób. Do poukładania były m.in. kwestie bezpieczeństwa, rejestracji, zakwaterowania, wyżywienia, przydzielania zasiłków, świadczenia usług medycznych, opieki nad sierotami, oświaty i innych. Według szacunkowych obliczeń Litewskiego Czerwonego Krzyża 2 grudnia 1939 roku zarejestrowano 18311 przybyłych osób: 3273 Litwinów, 7728 Polaków, 6860 Żydów, a w połowie stycznia 1940 roku takich osób na Litwie przypuszczalnie było już 34939: 4173 Litwinów, 17297 Polaków, Białorusinów, Rosjan i 13469 Żydów.

W Dziale Fototeki i Dokumentacji Narodowego Muzeum Sztuki im. M. K. Čiurlionisa znajduje się unikalna kolekcja 76 fotografii, dokumentujących opisane wydarzenia. W celu zwrócenia uwagi społeczeństwa na ten fakt muzeum przygotowało wystawę zatytułowaną „Z niepewności w niepewność: uchodźcy wojenni na Litwie podczas II wojny światowej”, prezentującą codzienność ówczesnych uchodźców, silnie naznaczoną piętnem skomplikowanych stosunków międzypaństwowych, których echa pobrzmiewają do dziś.

Atmosferę panującą w Wilnie w końcu 1939 i na początku 1940 roku uwiecznili na swoich zdjęciach Edmund (1905–1984) i Bolesława (Tallat-Kelpšaitė, 1908–1982) Zdanowscy, którzy w 1945 roku repatriowali się do Gdyni. Bolesława, córka znanej fotografki Janiny Tallat-Kelpšienė, wychowana w Kownie, przyjechała do Wilna na studia u wybitnego polskiego i litewskiego fotografika Jana Bułhaka (1876–1950), tu też została, wychodząc za mąż za Edmunda Zdanowskiego – ucznia i współpracownika samego mistrza. Zdanowscy podjęli się wykonania tej misji na zamówienie Towarzystwa Pomocy Wileńszczyźnie (Draugija Vilniaus kraštui remti). Każda fotografia jest oznaczona wklęsłym odciskiem (E.B.ZDANAUSKAI/VILNIUS), na tylnej stronie widnieje pieczęć firmowa Zdanowskich (E. Ir B. Zdanauskai / FOTO – VILNIUS / Vilniaus, g-vė 25 b. 5) oraz przyklejona karteczka z wydrukowanym sugestywnym opisem przedstawionego obrazu, sporządzonym przez przedstawiciela Towarzystwa. Zarówno same fotografie, jak i komentarze są cennym ikonograficznym źródłem wiedzy o codzienności, pozostającej w cieniu wydarzeń historycznych 1939 roku, odzwierciedlającym socjalne, społeczne, kulturalne i emocjonalno-psychologiczne aspekty życia uchodźców w Wilnie.

Wystawa zachęca do zwrócenia uwagi na wartości ogólnoludzkie, dostrzeżenie znaczenia działalności organizacji i towarzystw społecznych, takich jak Czerwony Krzyż, Towarzystwo Dobroczynności Litwinów Wileńskich (Vilniaus lietuvių labdarybės draugija), Kobiecy Komitet Pomocy (Moterų globos komitetas) i innych, które wyciągnęły pomocną dłoń ludziom dotkniętym nieszczęściami wojennymi.

Zbiór powiększonych historyczno-dokumentalnych fotografii Zdanowskich po raz pierwszy został pokazany w Narodowym Muzeum Sztuki im. M. K. Čiurlionisa w Kownie w dniach 6.11.2014–18.01.2015. Na fotografiach są uwiecznieni Litwini, Polacy i Żydzi. Chciałoby się wierzyć, że większość uchodźców przeżyła wojenną zawieruchę i rozpoczęła nowe życie w swojej ojczyźnie lub poza jej granicami.

Spotkanie z historią poprzez te fotografie budzi najprzeróżniejsze uczucia. Na wielu wizerunkach zostały przedstawione dzieci w różnym wieku, co oznacza, że być może znajdą się osoby w podeszłym wieku, które – wdzięczne losowi za dar długiego życia – rozpoznają na fotografiach siebie bądź swoich bliskich.

(tekst: Vaida Sirvydaitė-Rakutienė – kuratorka wystawy, Narodowe Muzeum Sztuki im. M.K. Čiurlionisa w Kownie)

Wystawa zrealizowana została dzięki uprzejmości Narodowego Muzeum Sztuki im. M.K. Čiurlionisa w Kownie.

27–30.06 | wystawa plenerowa bez ograniczeń godzinowych | Zaułek Hartwigów         

Wystawa czynna do 31 lipca 2019 roku.